بررسی پراکنش و تنوع فیتوشیمیایی گونه های دارویی رز (Rosa spp.) در شمال غرب ایران

سابقه و هدف: گونه‌های مختلف جنس رز (Rosa spp.) از ارزشمند‌ترین جنس‌های دارویی موجود در خانواده رزاسه می‌باشند. گل‌ها و میوه‌های گونه‌های مختلف رز به دلیل برخورداری از انواع فلاونوئیدها، ویتامین‌ها و همچنین خصوصیات آنتی‌اکسیدانی، اهمیت زیادی در صنایع غذایی و دارویی دارند. پراکندگی جغرافیایی این گونه‌ها در اروپا، ترکیه، ایران، روسیه، افغانستان، پاکستان و عراق می‌باشد. کشور ایران از اصلی‌ترین مراکز تنوع این گیاه دارویی ارزشمند محسوب می‌شود. در راستای آغاز اهلی‌سازی گونه‌های دارویی رز، تنوع فیتوشیمیایی و آنتی‌اکسیدانی گل‌های 27 ژنوتیپ (6 گونه) جنس رز در شمال غرب ایران مورد ارزیابی قرار گرفت. مواد و روش‌ها: سه استان شمال غرب کشور (آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، کردستان) برای جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی و انجام آزمایش‌ها انتخاب شدند. پس از شناسایی گونه‌ها، عصاره‌گیری از نمونه‌ها با استفاده از روش اولتراسونیک انجام گرفت. تنوع فیتوشیمیایی اندام گل بر اساس محتوای فنول کل (روش فولین سیکالتو)، فلاونوئید کل (روش آلومینیوم کلراید)، کاروتنوئید کل، کلروفیل a و b (روش لیچن تالر) و فعالیت آنتی‌اکسیدانی (روش DPPH وFRAP) ارزیابی گردید. کلیه داده‌های به‌دست آمده با سه تکرار و در قالب طرح کاملاً تصادفی با استفاده از نرم‌افزارهای SAS آنالیز شدند. از آزمون LSD برای مقایسه میانگین داده‌ها استفاده شد. یافته‌ها: نتایج مطالعه نشان داد ژنوتیپ‌های جمع‌آوری شده از مناطق مختلف، تفاوت‌های معنی‌داری در سطح احتمال یک درصد از نظر خصوصیات فیتوشیمیایی مورد مطالعه دارند. بیشترین میزان فنول کل (02/104 میلی‌گرم گالیک اسید بر گرم وزن خشک) در ژنوتیپ G9 (R. canina) و کمترین میزان آن (78/19 میلی‌گرم گالیک اسید بر گرم وزن خشک) در ژنوتیپ G26 (R. hemisphaerica) مشاهده شد. بیشترین میزان فلاونوئید کل در ژنوتیپ G14 (R. hemisphaerica) با 32/9 (میلی‌گرم کوئرستین بر گرم وزن خشک) و کمترین آن در ژنوتیپ G26 (R. hemisphaerica) با 89/1 (میلی‌گرم کوئرستین بر گرم وزن خشک) ثبت گردید. همچنین بیشترین میزان کلروفیل a و b مربوط در ژنوتیپ‌های G20 (R. canina) و G25 (R. canina) و بیشترین کاروتنوئید کل (18/670 میکروگرم بر گرم وزن خشک) در ژنوتیپ G1 (R. canina) گزارش شد. در روش DPPH بیشترین فعالیت آنتی‌اکسیدانی در گل‌های ژنوتیپ G19 (R. canina) با 60/75 درصد، و در روش FRAP بیشترین فعالیت آنتی‌اکسیدانی در گل‌های ژنوتیپ G1 (R. canina) با 63/242 (میکرومول بر گرم وزن خشک) مشاهده شد. نتیجه‌گیری: نتایج نشان می‌دهد که شمال غرب کشور تنوع وسیعی از گونه‌های مختلف رز دارد که می‌تواند در برنامه‌های اصلاحی موردتوجه قرار گیرد. از نظر پراکنش، ترکیبات فنولی و خصوصیات آنتی‌اکسیدانی ژنوتیپ‌های نسترن کوهی (R. canina) نسبت به سایر گونه‌ها در وضعیت مطلوبی قرار داشتند که می‌تواند موردتوجه قرار گیرد. خصوصیات فیتوشیمیایی گونه‌های مختلف رز همبستگی بالایی با نوع ژنوتیپ و محل جمع‌آوری داشت و دارای منابع غنی از آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی و ترکیبات دارویی ارزشمند بود که می‌توانند در صنایع دارویی و غذایی کاربرد فراوان داشته باشند.